Conflict schrijft zich in in de lichamen van kinderen; je hoeft geen psycholoog te zijn om dit te begrijpen. Of het nu gaat om de gewelddadigheid van een oorlog of om huiselijk geweld - heel wat kinderen krijgen te maken met langdurige en stressvolle situaties, die dreigen hun lichaam te tekenen. In de ateliers van jeugdtheater hetpaleis ontmoeten de begeleiders regelmatig kinderen die door een stresserende school- of thuissituatie vast komen te zitten in hun lijf.
Theater en expressie kunnen dan zorgen voor bevrijding, vertelt artistiek-educatief medewerker Brechtje Van Bel. Maar hoe zit dat bij kinderen die dagelijks te maken krijgen met letterlijke oorlogssituaties in de ‘grote’ wereld rondom? Daarover getuigde in eerste instantie Emile Saba, artistiek leider van het Ashtar Theatre, in een gesprek met hetpaleis-dramaturg Koen Haagdorens. Dit community theatre heeft standplaats in Ramallah maar werkt via workshops en begeleiders met kinderen uit heel Palestina - zo is er ook een theatergroep in Gaza, die momenteel nog steeds actief is. “Toch waren we nooit banger dan nu,” zegt Saba tijdens onze online uitwisseling. “We leven al generaties lang met de bezetting en hebben die voor een deel geïnternaliseerd, maar op dit moment is elk gevoel van veiligheid vervlogen. Er zijn woede en verdriet, maar ook schuldgevoel, omdat we net als de rest van de wereld de bombardementen op Gaza van op het scherm beleven. We leven in verschillende realiteiten, alleen doordat we in een andere stad wonen. Toch is er bij de jongeren van Ramallah ook hoop, omdat ze zien dat overal ter wereld Gen Z opstaat en zich uitspreekt tegen de gruwel en de oorlog.”
Het is in deze context uiteraard zeer moeilijk om kunst te maken, want boven op de ‘normale’ stress en woede ten gevolge van de bezetting komt voor de kinderen nu ook nog de concrete context van de oorlog. Al in 2010 startte het Ashtar Theatre de Gaza Monologen, een reeks monologen waarin 33 kinderen uit Gaza getuigen over het conflict waarmee ze opgroeien - een keten van getuigenissen die nog steeds aangroeit en urgenter wordt. In het begin konden veel kinderen niet spreken of spelen, vertelt Saba. “We gebruikten workshops schrijven of improvisatie, maar het duurde lang voor er interactie was, voor de context veilig genoeg bleek. Eens dat zo was, hielpen de sessies hen om van hun negatieve energie af te raken.” De kinderen werden niet in een rol geplaatst, maar hielden zelf eigenaarschap over hun monoloog. Saba: “Ze raken in hun monoloog allemaal andere elementen van verlies aan. Ze creëren, vertellen en performen hun eigen verhaal. Je kan kinderen niet laten doen wat ze niet voelen of willen.”
Los van dit project loopt bij het Ashtar Theatre een permanente theateropleiding voor kinderen en jongeren tussen 12 en 15 jaar, waarin bewegen, schrijven, performen en verschillende stijlen van acteren aan bod komen. Saba: “De kinderen zijn zeer uitgesproken in wat ze voor ogen hebben, delen hun ideeën en nemen alles zelf in handen, van research tot decor en kostuums. Vorig jaar heeft een groep jonge actrices van rond de vijftien jaar negen maanden gewerkt aan een feminist play. Zij hadden het totale eigenaarschap, van research tot opvoering.”
De extreem stressvolle context van dit moment uit zich volgens Saba bij de kinderen van Ashtar Theatre vooral in een gebrek aan focus. Saba: “Ik zie de rusteloosheid van de lichamen, hun hyperactiviteit, ik zie kinderen die nauwelijks kunnen praten of juist niet kunnen stoppen met praten. Je moet alert zijn voor deze signalen, voldoende aandacht geven aan hun mentale en fysieke toestand, hen de kans geven om erover te ventileren - dat is zeker. Desondanks is juist ook het toelaten van de fantasie belangrijk. We praten hier elke dag over de oorlog en de bezetting. Bij Ashtar willen we kinderen de kans geven om even aan die omstandigheden te ontsnappen. Soms willen mensen vooral sterk artistiek werk maken waarin ze hun context even kunnen vergeten. Bij uitstek in het theater kunnen we over andere dingen praten. De realiteit blijft altijd bij ons, des te sterker hebben we de fantasie nodig.”
Vanuit het publiek wordt gevraagd hoe we hier in België op een gevoelige manier kunnen omgaan met kinderen en jongeren met Palestijnse roots. Saba: “Vraag hen niet te veel om informatie te delen of dingen te doen. Luister als ze willen spreken, werk met hun lichamen als ze dat nodig hebben. Ga er niet zomaar van uit dat het heilzaam is om trauma te delen - soms is dat wel zo, soms blijven mensen vastzitten in het steeds opnieuw vertellen. Het is aan de kinderen en jongeren zelf om te beslissen wat voor hen een juiste manier van verwerking is.”
Werken met kunst en kinderen in conflictsituaties - hoe doe je dat?
Uit de drie praktijkverhalen van het roadtripevent destilleerden we een set tips & tricks voor organisaties die willen omgaan met kinderen en jongeren in moeilijke situaties.
- Naast schrijven en spreken is ook body work essentieel, onder de vorm van theater, dans, het aanbieden van en werken met materialen…
- Laat de kinderen hun eigen projecten kiezen en bepalen, geef agency en wees zelf een gids
- Leg je toe op de waarde van het spel: spelletjes zijn een ‘serieuze aangelegenheid’ (Laureyns) en een tool om groepsdynamiek te ontwikkelen
- Neem de tijd om te observeren, om focus en vertrouwen op te bouwen
- Ontwikkel rituelen
- Beschouw kinderen als kinderen en niet enkel als getraumatiseerde lichamen. Creëer een gevoeligheid voor hun situatie zonder daar steeds op te focussen
- Artistiek werk kan ook gewoon artistiek werk zijn - het kan bevrijdend zijn om niet te focussen op het therapeutische, maar voluit te gaan voor de kracht van de verbeelding
- Wees aandachtig voor de manier waarop de lichamen van kinderen spreken - leer de signalen te interpreteren. Teach the teachers en train ook de professionele artiesten om deze signalen te herkennen
- Blijf steeds hoopvol
Laat je inspireren door de twee andere praktijkverhalen
De kracht van spel en body work voor kinderen
Kan kunst een rol spelen in het leven van kinderen die opgroeien in conflictsituaties? Joke Laureyns van dansgezelschap kabinet K reflecteert.
La Petite École: artistieke rituelen als houvast
Kan kunst een rol spelen in het leven van kinderen die opgroeien in conflictsituaties? We laten Marie Pierrard aan het woord over het educatief project La Petite Ecole.